Znani Brzezinianie

Wszyscy ci przez pokolenia

byli wychwalani i stali się
dumą swych czasów.

               Mądrość Syracha


Jest to prawdziwy fenomen, że nieduże, ale o bogatej i starej historii miasto wydało 15 sławnych Polaków i gościło 6 czasowo. Sławni, zasłużeni ludzie są dumą miasta, podnoszą jego historię i znaczenie współczesne. Poczet Brzezinian wywodzi się z kilku znamienitych epok, charakterystycznych dla chronologii dziejów Polski. Z wieku XVI – czasów renesansu wywodzą się postacie humanistów i uczonych. Okres XVII i XVIII w. to czasy upadku kraju. Z II poł. XIX w. i pocz. XX w. (zabory) wywodzą się działacze narodowi i niepodległościowi. Domeną artystów jest II poł. XX w. i pocz. XXI w.

I  Rodowici Brzezinianie

ADAM Z BRZEZIN (ok. 1490-1552), pierwszy doktor nauk medycznych w Polsce, profesor medycyny Uniwersytetu Krakowskiego. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Studia podjął w 1506 r. Wykładał filozofie, równocześnie kształcił się w medycynie. W 1527 r. wypromowany na doktora medycyny. Prowadził katedrę medycyny od 1544 do 1552 r.

SZYMON Z BRZEZIN (ok. 1515-1575 ) humanista, wychowanek Uniwersytetu Krakowskiego. Około 1540r. przeniósł się na stałe do Lwowa, gdzie objął stanowisko rektora szkoły katedralnej . Był  dożywotnim (wielki honor) radnym lwowskim.  Dom jego grał  rolę jakby salonu literackiego, gdzie propagowano humanistyczną literaturę i naukę grecką.  Jego synem był Szymon Szymonowic (1558 -1629) – sławny poeta i humanista, autor m.in. „Sielanek”. Otrzymał tytuł „poety królewskiego” i nobilitację na szlachcica - Bendońskiego.

GRZEGORZ PAWEŁ Z BRZEZIN (ok. 1521-1591), teolog, wybitny działacz i twórca polskiej literatury ariańskiej. Syn mieszczanina Mikołaja Zagrobelnego. Studiował w Krakowie i Królewcu. W latach 1551-1554 kierował w Brzezinach zborem (kościołem), o profilu kalwińskim, uznawanym za heretycki. Działał w Małopolsce. Jego poglądy były podstawą funkcjonowania słynnej gminy ariańskiej w Rakowie. Zostawił kilkanaście pism w jęz. polskim propagujących arianizm (wiara m.in. negująca Trójcę św.). Uważam, że był najwybitniejszym brzezinianinem. Jego wnukiem był Jan Stoiński (1590-1654), arianin, świetny prozaik polski, m.in. „ Modlitwy nabożne”, wyd. Raków 1663 r.

ADAM BURSKI (1560 - 1611). filolog i filozof, profesor i wieloletni rektor Akademii Zamoyskiej. Syn Barbary, siostry magistra Szymona z Brzezin, zatem brat cioteczny Szymona Szymonowica. Z Brzezin zabrał go wuj Szymon. W Zamościu był protegowanym kanclerza Jana Zamoyskiego. Jest autorem dzieła „Dialectica Ciceronis"(1604 r.) po raz pierwszy propagującej w Europie badania empiryczne (doświadczalne) w nauce. Był także mówcą o rozgłosie europejskim.

WAWRZYNIEC ŚMIESZKOWIC brzezinianin, ur. 9 VIII 1590. Był najwybitniejszą postacią epoki staropolskiej. Lekarz, humanista, kilkakrotny rektor Uniwersytetu w Krakowie. 9 IX 1606 zapisał się na Uniwersytet. W latach 1623 -25 podjął studia lekarskie na Uniwersytecie w Padwie. Uzyskał doktorat w Rzymie. Był wykładowcą Akademii Krakowskiej i Szkół Nowodworskich, Collegium Minor od 1618. Pełnił także funkcję nadwornego lekarza króla Władysława IV. Zgromadził bogatą bibliotekę, której część została przekazana krakowskim karmelitom.
Przed śmiercią spisał testament, którego rozporządzenia dają świadectwo silnym więziom krewniaczym i patriotyzmowi lokalnemu. Znalazło w nich wyraz poczucie misji społecznej. Gromadzony przez całe życie dzięki praktyce lekarskiej majątek, który stanowiły sumy ulokowane na dobrach ziemskich i kamienicach, numizmaty i kosztowności oszacowanych na 70 000 zł przeznaczył na fundacje bursy akademickiej. W nazwie bursy Contubernia Gelanorum, jak na humanistę przystało, upamiętnił swoje nazwisko (gelanos gr. – śmiejący się). Uposażenie bursy miało służyć scholarom wywodzącym się z jego rodu i rodzimych Brzezin. W bursie mieli się też znaleźć mieszczańscy synowie z Jeżowa, Piątku, Soboty, Strykowa i innych pogranicznych wobec Brzezin ubogich miast (,,et ex aliis confinibus oppidis pauperioribus”), z wyłączeniem Łowicza i Wolborza, które miały potężnych patronów. Bursa otrzymała także księgozbiór Śmieszkowica. Wśród drobnych legatów zwracał uwagę zapis 70 zł rocznie dla bakałarza brzezińskiego. Śmieszkowic przeznaczył też 300 zł na anniwersarze za duszę, które miały być odprawiane w kościele św. Anny w Krakowie i w kościele parafialnym w Brzezinach.
Zmarł w 1646 roku.

KAROL KUCZ (1815 - 1892), dziennikarz, pisarz i wydawca. Kształcił się w Pułtusku i Warszawie, w której mieszkał i zmarł. W latach 1848-63 był redaktorem naczelnym „Kuriera Warszawskiego". Był zesłańcom politycznym na Syberię 1863-65 r. W roku 1886 założył „Kurier Codzienny". Pisał ponadto wiersze, wodewile i komedie wystawiane w stolicy.

EDWARD RONTHALER (1846-1917), pedagog, dyrektor i właściciel szkoły w Warszawie. Pochodził ze spolszczonej rodziny niemieckiej wyznania luterańskiego. Jako gimnazjalista piotrkowski brał udział w powstaniu 1863 r., został ranny. Po studiach został m. in  dyrektorem gimnazjów na kresach wschodnich. Publikował prace z pedagogiki i gramatyki. W Warszawie założył średnią szkołę rolniczą (1902 r.) później ośmioklasowe gimnazjum realne, zwane Ronthalera.

WINCENTY MATUSZEWSKI (1870 - 1918) wybitny działacz SDKPiL, komunistycznej partii robotniczej, uczestnik Rewolucji Październikowej. Syn rzemieślnika, z zawodu krawiec-krojczy. Prowadził tajne drukarnie, pisał odezwy, agitował robotników, mimo że się jąkał. Główny działacz 1911-12 r. warszawskiego okręgu partii. Więziony, zesłany na Syberię. Przyjął obywatelstwo rosyjskie. W 1918 r. zamordowany w Krasnojarsku. Zwolennik światowego komunizmu.

ADAM BUYNO (1875 - ok. 1939), wybitny działacz PPS, kierownik walki dywersyjnej. Pochodził z klasy średniej, studiował we Wiedniu, gdzie wstąpił do sekcji Polskiej Partii Socjalistycznej. Bliski współpracownik J. Piłsudskiego, ale jego opozycjonista z grupy „młodych”. Brał udział w akcji uwolnienia 10 bojowców PPS z Pawiaka (1906 r.), dowodził akcją na pociąg pocztowy w Celestynowie. Prześladowany przez policje carską w 1907 r. wyjechał do Brazylii. Brat pisarki Marii Buyno-Arctowej.

MARIA   BUYNO – ARCTOWA (1877 -1952), znana pisarka dla dzieci i młodzieży, wieloletnia redaktorka „Mojego pisemka". Uczyła się w Krakowie, na studiach językowych za  granicą. Wyszła za wydawcę warszawskiego Zygmunta Arcta. Napisała 67 powieści i opowiadań. Akcja „Kociej mamy" (1906 r.), „Podpalacza" (1918 r.) i „Słoneczka" dzieje się w Brzezinach na Starym Mieście (ul. Pilsudskiego), gdzie stał ich dworek do 1898 r. Ojciec i siostra Maniusia spoczywają w Brzezinach.

ABRAHAM TUSZYŃSKI (1886 -1942), twórca (amator) kinoteatru w „stylu Tuszyńskiego", „świątyni sztuki", do dziś czynnego. Pochodził z rodziny handlarza żydowskiego, wyuczył się krawiectwa. W 1904 r. emigrował. Prowadził w Rotterdamie krawiectwo, hotel, później 3 kina. Wybudował ok. 1930 r. ekskluzywne kino w Amsterdamie, mieszaninę stylów art  deco, secesji wiedeńskiej i stylu orientalnego. Nazwano to „stylem Tuszyńskiego”. Zamordowany w Oświęcimiu.

JULIAN GROBELNY (1893 - 1944), działacz PPS, przewodniczący ogólnopolskiej Rady Pomocy Żydom „Żegota" 1943-44 r. Pochodził z rodziny kominiarza. Był elektromonterem. Założył w 1918 r. PPS w Brzezinach. Działał w Łodzi, później (1930 r.) na emeryturze. Przechowywał Żydów  podczas okupacji, starosta miński; zmarł na gruźlicę.

DEVI (Dawid) TUSZYŃSKI ( 1915- 2002), „książę miniaturzystów", malarz zamieszkały od 1947 r. w Paryżu. Pochodził z  rodziny żydowskiej. Kiedy miał rok rodzina przeniosła się do Płocka, gdzie ojciec - krawiec założył sklep, a Dawid ukończył gimnazjum polskie. Walczył w obronie Warszawy 1939 r. Ocalał z zagłady dzięki „dobremu wyglądowi". Wystawiał na całym świecie, twórca albumów, katalogów i wspomnień.

HALINA KOWALSKA (ur. 1942 r.), aktorka filmu, teatru i telewizji. Studia filmowe  w  Łodzi,  mieszka  w Warszawie. Role w filmach: „Drewniany    różaniec"    (głodująca dziewczyna w sierocińcu), „Nie lubię  poniedziałków" (romantyczna ekspedientka sklepu kosmetycznego), „Jak to się robi" (kandydatka do roli filmowej), serial „Alternatywy IV" (solistka  ćwicząca w bloku), i innych. W teatrze m.in. Emilia w „Otellu". Pamiętana jako kapryśna księżniczka w „Dobranockach dla dorosłych”. Zaprzestała karierę.

ZBIGNIEW   ZAMACHOWSKI (ur. 1961 r.), aktor filmu, teatru i telewizji, piosenkarz. Studia filmowe w Łodzi, mieszka w Pęcicach k. Warszawy. Role w wielu filmach, m.in. „Wielka majówka", „Ucieczka z kina  Wolność", „Trzy kolory - biały", „Pułkownik Kwiatkowski", „Ogniem i mieczem", „Prymas”, „Wiedźmin”, „Cześć Tereska”, „Zmruż oczy”. Ważniejsze role w sztukach: „Płatonow", „Wiśniowy sad", „Wesele" i in. Ponadto „Big Zbig Show". Honorowy Obywatel Brzezin, urodzony w pałacyku (dziś siedziba muzeum). Uhonorowany licznymi nagrodami.

DARIUSZ STACHURA (ur. 1962 r.), solista operowy, tenor. Studia mu¬zyczne w Łodzi, mieszka w Łodzi. Ważniejsze partie solowe, m.in. Alfred w „Traviacie" G. Verdiego. Książe w „Rigoletcie" G. Verdiego, Rudolf w „Cyganerii" G. Pucciniego. W roku 1996 w Turynie na 100-lecie prapremiery „Cyganerii" śpiewał partie Rudolfa na zmianę z Luciano Pavarottim. Miał liczne występy poza Polską. Wchodził w  skład słynnych „Trzech tenorów" polskich. Kontrakt także w Norymberdze. Związany, z operą łódzką i warszawską. Honorowy Obywatel Brzezin.

II Sławni Polacy w Brzezinach

Dla pełnego obrazu pocztu wymienimy tylko sławnych mieszkańców, którzy od XVI do XX w. mieszkali tutaj, zwykle we „wcześniejszym" okresie  życia:

MARCIN KROWICKI (ok. 1500 -1573 r.), pisarz i działacz reformacyjny, ożeniony ksiądz.
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI (ok. 1503 - 1572 r.), proboszcz brzeziński, pisarz polityczny i reformator.
MACIEJ STRYJKOWSKI (ok. 1547 - 1593 r.), historyk i poeta.
MICHAŁ KLEOFAS OGIŃSKI (1765 -1833 r.), kompozytor, działacz polityczny.
WŁADYSŁAW STRZEMIŃSKI (1893 - 1952 r.), nauczyciel, malarz, teoretyk sztuki.
JAROSŁAW IWASZKIEWICZ (1894 - 1980 r.), pisarz, tłumacz.

    oprac. Jerzy Kołodziej