Historia
Brzeziny położone są na krawędzi Wysoczyzny Łódzkiej, ok. 20 km na wschód od Łodzi. Nazwa miejscowości pochodzi od cech terenu: lasu brzozowego – brzeziny i wynika z osadnictwa w pradawnej puszczy.
Najstarsza wiadomość o osadzie pochodzi z roku 1139, a dotyczy ufundowania parafii przez abp. Jakuba ze Żnina. Prawa miejskie otrzymały Brzeziny około 700 lat temu. Zaczątkiem miasta była zapewne osada targowa ciągnąca się od kościoła parafialnego na wschód przez dzisiejsze łąki.
Od połowy XIV w. do dziś pozostają siedzibą powiatu. Początkowo miasto książęce, później prywatne, w 1462 r. przechodzi w ręce rodziny Lasockich i jest w ich posiadaniu aż do 1839 r. Brzeziny były już wówczas miastem średniej wielkości, bo na wojnę trzynastoletnią z Krzyżakami dostarczyć miały „13 ludzi uzbrojonych pieszych” (1458 r.).
Właściwe miasto kształtowało się od pocz. XVI w. Wytyczono wówczas rynek, dzisiejsze śródmieście, z 8 ulicami wylotowymi – traktowymi. W centrum tym powstał pałac (zamek ?) Lasockich zniszczony przez Szwedów w 1655 r. i kościółek drewniany św. Ducha (XV w.) oraz ratusz miejski z więzieniem. Powstają przedmieścia do dziś istniejące: Szydłowiec (ul. L. Waryńskiego) i Nowe Miasto (ul. św. Anny) z własnym rynkiem. Od XV w. istniały „Stare Miasto”(ul. J. Piłsudskiego) i Górki czyli ul. Lasockich.Brzeziny określano wówczas jako „miasto bardzo rozległe” (1585 r.)
Szczytowy okres rozwoju przeszły dawne Brzeziny w XVI stuleciu, epoce Renesansu. Podstawą był bujny rozwój rzemiosła, głównie sukiennictwa i piwowarstwa oraz położenie na głównym szlaku handlowym z Wielkopolski i Kujaw do Krakowa i na Ruś. W 1565 r. w mieście pracowało aż 460 rzemieślników i 30 karczmarzy. Brzeziny liczące w II połowie XVI w. ponad 300 majstrów sukienniczych były największym i najgłośniejszym ośrodkiem produkcji sukna w Rzeczpospolitej.
Wytwarzano tu sukna „proste”, nie barwione, o naturalnym kolorze wełny owczej oraz „przednie” – barwione na czerwono i czarno. Docierały one do większości miast polskich, a nawet na Ruś. Kir brzeziński sprowadzano do Krakowa na wyłożenie kaplicy wawelskiej i uszycie kapturów żałobnych na egzekwie Zygmunta Augusta (1572 r.). Fragment ody poświęcił suknu uczony i filozof, Sebastian Petrycy z Pilzna (1609 r.):
Już w Brzezinach ciebie
Len wabi do siebie.
Już wełna więcej niż lutnia strojona,
Każeć się bawić (zajmować) około wrzeciona.
Poświadcza również, że: „Brzeziny miasteczko jest knapy (tkaczami) i prządkami sławne, gdzie najwięcej sukna robią skąd mówiemy: brzezińskie sukno.” Ten znany gatunek produkcji podupadł w II poł. XVII w. w wyniku rozwoju gospodarki pańszczyźnianej. Chłopi naszego regionu byli jego głównymi odbiorcami, a pańszczyzna pozbawiła ich dochodów z własnej roli. Jednakowoż sukno nasze odgrywało rolę w życiu miasta w następnych wiekach: 1793 r. pracowało jeszcze około 80 warsztatów, a w 1822 r. – 200.
Kres położyła mu produkcja fabryczna Łodzi.
W Brzezinach warzono też, sławione w poezji, piwo zwane "brzezińskie" "łagodne, z gęstą pianą". Od XVI do XIX w. zachowało się 5 wierszy pochwalnych o brzezińskim piwie, pióra znanych poetów.
Renesansowe Brzeziny należały do 20 przodujących gospodarczo ośrodków wśród 242 miast Wielkopolski. Były miejscem, w którym tworzyli sławni pisarze reformatorzy tej epoki. Proboszcz brzeziński Andrzej Frycz Modrzewski, pisał tu w latach 1543-1546 m. in. sławne II, III, IV "Mowy o karze za mężobójstwo". W tym okresie (1551-1554) protestancki zbór prowadził Grzegorz Paweł z Brzezin, późniejszy ojciec polskiej literatury ariańskiej. Miasto nasze nie było siedzibą arian. Ich synod w 1565 r. odbył się w Brzezinach (Brzezie) koło Włocławka.
W XVI stuleciu dzieci mieszczan kształciły się w tutejszej świetnej szkole katolickiej i licznie (ok. 80) w Akademii Krakowskiej. Hołd brzezińskiemu "archigimnazjum" oddał wdzięczny jej wychowanek, poeta i kronikarz, Maciej Stryjkowski (1547-1593 ). Inni zasłynęli z osiągnięć naukowych. Adam z Brzezin (ur. 1490 r.) był pierwszym w nauce polskiej wypromowanym na doktora medycyny i znanym prof. Akademii Krakowskiej. Adam Burski (1560-1611) był przez wiele kadencji rektorem Akademii Zamoyskich, a przy tym europejskiej sławy mówcą, a także wybitnym filozofem logikiem. Jego bratem ciotecznym był znakomity poeta "królewski", uwieńczony laurem, Szymon Szymonowicz syn Szymona z Brzezin. Stanisław z Brzezin był dwukrotnym rektorem Akademii Krakowskiej.
Do dziś przetrwały w farze wybitne rzeźby czasów Renesansu. Dzięki fundacjom rodziny powstały rzeźby nagrobne Stanisława i Zofii Lasockich, dłuta rzymianina Bernardina Zanobiego (1535r) oraz rzeźba grobowa Urszuli Leżeńskiej (ok.1565 r.) ręki Jana Michałowicza z Urzędowa, najwybitniejszego, polskiego artysty tych czasów. W krypcie fary urządzono w 1600 r. mauzoleum rodowe Lasockich, obejmujące parę rzeźbionych sarkofagów i portrety-medaliony z piaskowca pierwszych czterech właścicieli miasta i ich żon. Miasto liczyło wówczas około 2500 mieszkańców. W tej epoce osiedlili się tu Żydzi. Brzeziny, jak inne miasta polskie, upadają w II połowie XVIl i w XVIII wieku. Spadły do rzędu miasteczka rolniczo-rzemieślniczego. Nie powiodła się próba uprzemysłowienia w dobie Królestwa Polskiego (po 1815 roku) mimo sprowadzenia sukienników niemieckich: pozostaną rzemieślniczo-rolnicze aż do pół. XX w.
Pod koniec XIX w. nastąpił bujny rozkwit żydowskiego krawiectwa nakładczego czyli chałupniczego, trwający do roku 1939. Szyto tu olbrzymie ilości ubrań męskich, odbiorcą których był chłonny rynek Rosji. Wówczas utrwala się określenie Brzezin jako "miasta krawców", "stolicy" polskiego krawiectwa. W latach 1890-1914 powstaje dopiero miasto murowane, z zachowanymi do dziś stylowymi kamienicami.
Obie wojny światowe poważnie zniszczyły miasto. W latach 1942-1944 r. hitlerowcy całkowicie wymordowali ludność żydowską - 6000 mieszkańców. W mieście nazywanym Lowenstadt działał ruch oporu: AK, NSZ i POS "Jerzyki".
Po roku 1945 powstał państwowy przemysł odzieżowy, który zamiera w czasach transformacji ustrojowej. Odradza się wówczas prywatne krawiectwo, które świetnie prosperuje w latach 90-tych XX wieku.
Opracował: Jerzy Kołodziej
Zdjęcia: Robert Wodzyński
Materiał udostępniło Muzeum Regionalne w Brzezinach.
